#2: Học thuyết tiếp cận hành vi học

“Hành vi có thể học, nên ai cũng có thể thay đổi – nếu được yêu thương đúng cách.”

Khi con người là sản phẩm của học tập

Có bao giờ bạn tự hỏi: Vì sao đứa trẻ này biết chia sẻ còn đứa trẻ khác lại giành giật? Vì sao có người nghiện ma túy còn người khác thì không? Và vì sao bạn có thể học lái xe, học chơi đàn – mà lại không học được cách kiểm soát cảm xúc?

Câu trả lời có thể bắt đầu từ một nguyên lý nền tảng: Mọi hành vi đều được học. Và vì được học nên có thể dạy lại, sửa đổi và phát triển.

Đó chính là cốt lõi của học thuyết tiếp cận hành vi học (Behaviorism) – một trong những trụ cột vững chắc nhất của tâm lý học hiện đại. Chúng ta cùng khám phá học thuyết ấy để từ đó, ta có thể hiểu, cảm và áp dụng.

I. Hành vi học – Những viên gạch đầu tiên

Hành vi học xuất hiện vào cuối thế kỷ 19 – đầu thế kỷ 20, với mong muốn biến tâm lý học thành khoa học thực nghiệm, có thể đo lường được.

Trong khi các trường phái khác tập trung vào ý thức, cảm xúc hoặc vô thức (như phân tâm học), hành vi học chỉ quan tâm đến những gì có thể quan sát được: hành vi, phản ứng và điều kiện kích thích.

John B. Watson – người đặt nền móng

Watson tuyên bố: "Hãy cho tôi một tá trẻ sơ sinh, tôi sẽ huấn luyện bất kỳ đứa nào thành bác sĩ, nghệ sĩ hay tội phạm, tùy vào cách tôi dạy."

Một tuyên ngôn đầy tranh cãi, nhưng cũng làm rõ một điều: môi trường và trải nghiệm là yếu tố then chốt hình thành hành vi.

II. Điều kiện hóa – Trái tim của hành vi học

1. Điều kiện hóa cổ điển (Classical Conditioning) – Pavlov

Ivan Pavlov – nhà sinh lý học người Nga – nổi tiếng với thí nghiệm chó và tiếng chuông:

• Khi cho chó ăn, nó tiết nước bọt.
• Nếu mỗi lần cho ăn lại rung chuông, thì sau vài lần, chỉ cần nghe chuông, chó cũng tiết nước bọt.

Đây là phản xạ có điều kiện – một phản ứng mới được học thông qua liên kết giữa kích thích trung tính (chuông) và kích thích ban đầu (thức ăn).

2. Điều kiện hóa tạo tác (Operant Conditioning) – B.F. Skinner

Nếu Pavlov tập trung vào kích thích đến trước, Skinner lại nghiên cứu hệ quả đến sau hành vi:

Skinner chế tạo "hộp Skinner" – nơi chuột học cách nhấn cần gạt để lấy thức ăn. Nếu được thưởng, hành vi sẽ được lặp lại. Nếu bị phạt, hành vi sẽ dần biến mất.

Hành vi là sản phẩm của củng cố (reinforcement) và trừng phạt (punishment).

III. Cơ chế học tập hành vi: Củng cố và Trừng phạt

1. Củng cố tích cực (Positive reinforcement):

• Thưởng khi hành vi mong muốn xảy ra → tăng tần suất.
• Ví dụ: Khen bé khi bé tự dọn đồ chơi → bé sẽ làm lại.

2. Củng cố tiêu cực (Negative reinforcement):

• Gỡ bỏ điều khó chịu khi hành vi tốt xảy ra → tăng tần suất.
• Ví dụ: Gỡ dây trói cổ khi chó đi đúng → chó học cách không kéo dây.

3. Trừng phạt tích cực (Positive punishment):

• Thêm điều khó chịu để giảm hành vi xấu.
• Ví dụ: La to khi trẻ cắn bạn → trẻ giảm hành vi đó.

4. Trừng phạt tiêu cực (Negative punishment):

• Lấy đi điều trẻ thích → giảm hành vi không mong muốn.
• Ví dụ: Không cho chơi nếu bé không làm bài tập.

Minh họa: Hãy tưởng tượng tâm trí con người như một cái cây. Củng cố chính là ánh nắng và nước – giúp cây vươn lên. Trừng phạt là gió mạnh – có thể uốn nắn, nhưng nếu quá mức sẽ làm cây gãy.

IV. Hành vi học hiện đại – Kết nối cảm xúc và nhận thức

1. Arthur Staats – Thuyết hành vi tâm lý (Psychological Behaviorism)

Staats tích hợp thêm nhận thức, cảm xúc và sinh học để tạo nên hành vi học thế hệ mới:

• Hành vi không chỉ là phản ứng – mà là tổng hòa của tư duy, cảm xúc và môi trường.
• Mỗi con người mang theo nền tảng sinh học, trải nghiệm cảm xúc và khả năng nhận thức khác nhau.

Ví dụ: Một đứa trẻ la hét có thể không chỉ để đòi đồ, mà còn do lo âu, bị bỏ rơi hoặc không biết diễn đạt cảm xúc.

V. Ứng dụng thực tiễn: Từ lớp học, gia đình đến xã hội

1. Trong giáo dục:

• Áp dụng hệ thống khen thưởng giúp trẻ phát triển hành vi tích cực: chăm học, kiên nhẫn, giúp đỡ.
• Thiết lập quy tắc rõ ràng, phản hồi nhất quán → giúp trẻ hiểu giới hạn và phát triển trách nhiệm.

Ví dụ: Lớp học có bảng "ngôi sao hành vi tốt" → học sinh thi đua để tích điểm, thay vì bị phạt.

2. Trong trị liệu hành vi:

• Dành cho người tự kỷ, ADHD, rối loạn hành vi – sử dụng kỹ thuật củng cố hành vi mong muốn và loại bỏ hành vi gây hại.
• Áp dụng trong cai nghiện, kiểm soát tức giận, trị liệu nhóm.

3. Trong gia đình:

• Cha mẹ hiểu rằng việc "quát mắng" thường vô hiệu nếu không đi kèm hành động cụ thể.
• Biết cách thưởng đúng lúc, phạt hợp lý, tránh gây tổn thương cảm xúc.

4. Trong tổ chức:

• Xây dựng văn hóa khen thưởng và phản hồi rõ ràng giúp nhân viên gắn bó, chủ động.
• Hệ thống KPI nên đi kèm với công nhận, thưởng hoặc cơ hội phát triển.

VI. Hạn chế và mở rộng

Hạn chế:

• Có nguy cơ xem con người như "máy phản ứng", bỏ qua chiều sâu nội tâm.
• Quá phụ thuộc vào phần thưởng có thể tạo động lực ngoại lai, thiếu bền vững.

Mở rộng:

• Kết hợp hành vi học với trị liệu nhận thức → Cognitive Behavioral Therapy (CBT) – phương pháp điều trị hiệu quả các rối loạn tâm lý hiện nay.
• Kết nối hành vi học với giáo dục cảm xúc xã hội (SEL), học qua chơi, học qua trải nghiệm.

Mỗi hành vi đều là cánh cửa dẫn vào tâm trí

Hành vi không đơn thuần là điều ta thấy – nó là tiếng nói của một nhu cầu chưa được thỏa mãn, một cảm xúc chưa được gọi tên, hoặc một nỗi sợ chưa được lắng nghe.

Hiểu và sử dụng học thuyết hành vi học không chỉ là dạy ai đó biết cách hành xử. Mà sâu xa hơn, đó là nghệ thuật gieo lại hạt giống niềm tin, tưới tắm bằng sự kiên nhẫn, và gặt hái bằng tình yêu thương có kỷ luật.

Hành vi có thể được học – và bởi vậy, mọi người đều có thể thay đổi. Tôi tin là như vậy.

#Tâm lý học hành vi#Lê Thị Nam# NamLe